10. อุทายิสุตฺตวณฺณนา

[211] ทสเม อพหุกโตติ อกตพหุมาโนฯ อุกฺกุชฺชาวกุชฺชนฺติ เอตฺถ อุกฺกุชฺชํ วุจฺจติ อุทโย, อวกุชฺชํ วโยติ อุทยพฺพยวเสน ปริวตฺเตนฺโต สมฺมสนฺโตติ ทีเปติฯ ธมฺโม จ เม, ภนฺเต, อภิสมิโตติ วิปสฺสนาธมฺโม อภิสมาคโตฯ มคฺโคติ วิปสฺสนามคฺโควฯ สเจ หิ เถโร ตสฺมิํ สมเย โสตาปนฺโน, อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ อตฺถาย, สเจ อนาคามี, อรหตฺตมคฺคสฺส อตฺถาย อยํ วิปสฺสนา เวทิตพฺพาฯ ตถา ตถา วิหรนฺตนฺติ เตน เตนากาเรน วิหรนฺตํฯ ตถตฺตายาติ ตถาภาวายฯ ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตถตฺตายาติ อธิปฺเปตํ ตถาภาวํ ทสฺเสติฯ ปจฺจเวกฺขณตฺถาย อุปนียตีติ หิ เอตฺถ อธิปฺปาโย, ตํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อุทายิวคฺโคฯ

4. นีวรณวคฺโค

3-4. อุปกฺกิเลสสุตฺตาทิวณฺณนา

[214-215] จตุตฺถวคฺคสฺส ตติเย น จ ปภสฺสรนฺติ น จ ปภาวนฺตํฯ ปภงฺคุ จาติ ปภิชฺชนสภาวํฯ อโยติ กาฬโลหํฯ ฐเปตฺวา อิธ วุตฺตานิ จตฺตาริ อวเสสํ โลหํ นามฯ สชฺฌูติ รชตํฯ จิตฺตสฺสาติ จตุภูมกจิตฺตสฺสฯ โลกิยสฺส ตาว อุปกฺกิเลโส โหตุ , โลกุตฺตรสฺส กถํ โหตีติ? อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนนฯ ยทคฺเคน หิ อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, ตทคฺเคเนว เต โลกิยสฺสาปิ โลกุตฺตรสฺสาปิ อุปกฺกิเลสา นาม โหนฺติฯ ปภงฺคุ จาติ อารมฺมเณ จุณฺณวิจุณฺณภาวูปคมเนน ภิชฺชนสภาวํฯ อนาวรณา อนีวรณาติ กุสลธมฺเม น อาวรนฺตีติ อนาวรณา, น นีวรนฺติ น ปฏิจฺฉาเทนฺตีติ อนีวรณาฯ เจตโส อนุปกฺกิเลสาติ จตุภูมกจิตฺตสฺส อนุปกฺกิเลสาฯ

8. อาวรณนีวรณสุตฺตวณฺณนา

[219] อฏฺฐเม ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณาติ ปญฺญาย มนฺทภาวกราฯ นีวรณานญฺหิ อภิณฺหุปฺปาเท สติ อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมานา ปญฺญา ทุพฺพลา โหติ มนฺทา อวิสทาฯ

ปญฺจ นีวรณา ตสฺมิํ สมเย น โหนฺติฯ

สตฺตโพชฺฌงฺคา ตสฺมิํ สมเย ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺตีติ อริยสาวกสฺส หิ สปฺปายธมฺมสฺสวนํ สุณนฺตสฺส ปญฺจ นีวรณา ทูเร โหนฺติฯ โส สเจ ตสฺมิํเยว ฐาเน วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติ, เอวมสฺส สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ โน เจ สกฺโกติ, ตโต วุฏฺฐาย รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานํ คโต ตเมว ปีติํ อวิชหนฺโต ปญฺจ นีวรเณ วิกฺขมฺเภตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสติฯ ตตฺถ อสกฺโกนฺโตปิ ยาว สตฺตทิวสพฺภนฺตรา ตเมว ปีติํ อวิชหนฺโต นีวรเณ วิกฺขมฺเภตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสตีติ อิทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ธมฺมสฺสวนวเสน สกิํ ปีติปาโมชฺชปกฺขิยา ปฏิลทฺธโพชฺฌงฺคา หิ กมฺมารามตาทีนิ อาคมฺม นสฺสนฺติ, ตถารูปํ ปน อุตุสปฺปายาทิํ ลภิตฺวา ปุน อุปฺปชฺชนฺตาปิ ตสฺมิํ สมเย ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ อิจฺเจว วุจฺจติฯ

9. รุกฺขสุตฺตวณฺณนา

[220] นวเม อชฺฌารุหาติ อภิรุหนกาฯ กจฺฉโกติ อฏฺฐิกจฺฉโกฯ กปิตฺถโนติ มกฺกฏถนสทิสผโล วิชาตปิลกฺโขฯ

10. นีวรณสุตฺตวณฺณนา

[221] ทสเม อนฺธกรณาติ อนฺธภาวกรณาฯ อจกฺขุกรณาติ ปญฺญาจกฺขุสฺส อกรณาฯ ปญฺญานิโรธิกาติ ปญฺญาย นิโรธนาฯ วิฆาตปกฺขิยาติ ทุกฺขปกฺขิกาฯ อนิพฺพานสํวตฺตนิกาติ นิพฺพานตฺถาย อสํวตฺตนิกาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ สกเลปิ อิมสฺมิํ วคฺเค มิสฺสกโพชฺฌงฺคาว กถิตาติฯ

นีวรณวคฺโคฯ

5. จกฺกวตฺติวคฺโค

1. วิธาสุตฺตวณฺณนา

[222] ปญฺจมวคฺคสฺส ปฐเม ติสฺโส วิธาติ ตโย มานโกฏฺฐาสา, มาโนเยว วาฯ ตถา ตถา วิทหนโต หิ มาโนว วิธาติ วุจฺจติฯ

2. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา

[223] ทุติเย รญฺโญ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺสาติ เอตฺถ อตฺตโน สิริสมฺปตฺติยา ราชติ, จตูหิ วา สงฺคหวตฺถูหิ โลกํ รญฺเชตีติ ราชา, ตสฺส รญฺโญฯ ‘‘ปวตฺตตุ ภวํ จกฺกรตน’’นฺติ ปุญฺญานุภาเวน อพฺภุคฺคตาย วาจาย โจเทนฺโต จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี, ตสฺส จกฺกวตฺติสฺสฯ ปาตุภาวาติ ปาตุภาเวนฯ สตฺตนฺนนฺติ คณนปริจฺเฉโทฯ รตนานนฺติ ปริจฺฉินฺนอตฺถทสฺสนํฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ รติชนนฏฺเฐน รตนํฯ อปิจ –

‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติฯ

จกฺกรตนสฺส จ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย อญฺญํ เทวฏฺฐานํ นาม น โหติ, สพฺเพว คนฺธปุปฺผาทีหิ ตสฺเสว ปูชญฺจ อภิวาทนาทีนิ จ กโรนฺตีติ จิตฺตีกตฏฺเฐน รตนํฯ จกฺกรตนสฺส จ ‘‘เอตฺตกํ นาม ธนํ อคฺฆตี’’ติ อคฺโฆ นตฺถิ, อิติ มหคฺฆฏฺเฐนาปิ รตนํฯ จกฺกรตนญฺจ อญฺเญหิ โลเก วิชฺชมานรตเนหิ อสทิสนฺติ อตุลฏฺเฐน รตนํฯ ยสฺมา ปน ยสฺมิํ กปฺเป พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ , ตสฺมิํเยว จกฺกวตฺติโน, พุทฺธา จ กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ทุลฺลภทสฺสนฏฺเฐน รตนํฯ ตเทตํ ชาติรูปกุลอิสฺสริยาทีหิ อโนมสฺส อุฬารสตฺตสฺเสว อุปฺปชฺชติ, น อญฺญสฺสาติ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเฐนาปิ รตนํฯ ยถา จ จกฺกรตนํ, เอวํ เสสานิปีติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติฯ

ปาตุภาโว โหตีติ นิพฺพตฺติ โหติฯ ตตฺรายํ โยชนา – จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโวติ อยุตฺตํฯ อุปฺปนฺนญฺหิ จกฺกํ วตฺเตตฺวา โส จกฺกวตฺตี นาม โหตีติ นายุตฺตํฯ กสฺมา? จกฺกวตฺตนนิยมาเปกฺขตายฯ โย หิ นิยเมน จกฺกํ วตฺเตสฺสติ, โส ปฏิสนฺธิโต ปภุติ ‘‘จกฺกวตฺติ ปาตุภูโต’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ ลทฺธนามสฺส จ ปุริสสฺส มูลุปฺปตฺติวจนโตปิ ยุตฺตเมเวตํฯ

โย หิ เอส จกฺกวตฺตีติ ลทฺธนาโม สตฺตวิเสโส, ตสฺส ปฏิสนฺธิสงฺขาโต ปาตุภาโวติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ตสฺส หิ ปาตุภาวา รตนานิ ปาตุภวนฺติฯ ปาตุภูเตหิ ปน เตหิ สทฺธิํ ปริปกฺเก ปุญฺญสมฺภาเร โส สํยุชฺชติ, ตทา โลกสฺส เตสุ ปาตุภาวจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ พหุลวจนโต จาปิ ยุตฺตเมเวตํฯ ยทา หิ โลกสฺส เตสุ ปาตุภาวสญฺญา อุปฺปชฺชติ, ตทา เอกเมว ปฐมํ, ปจฺฉา อิตรานิ ฉ ปาตุภวนฺตีติ พหุลวจนโต จาปิ เอตํ ยุตฺตํฯ ปาตุภาวสฺส จ อตฺถเภทโตปิ ยุตฺตเมเวตํฯ น เกวลญฺหิ ปาตุภูตเมว ปาตุภาโว, ปาตุภาวยตีติ ปาตุภาโวฯ อยํ ปาตุภาวสฺส อตฺถเภโทฯ ยสฺมา โย โส ปุญฺญสมฺภาโร ราชานํ จกฺกวตฺติํ ปฏิสนฺธิวเสน ปาตุภาวยติ, ตสฺมา รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวาฯ น เกวลญฺหิ จกฺกวตฺติเยว, อิมานิ ปน สตฺต รตนานิปิ ปาตุภวนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ยเถว หิ โส ปุญฺญสมฺภาโร รญฺโญ ชนกเหตุ, เอวํ รตนานมฺปิ ปริยาเยน อุปนิสฺสยเหตูติ ยุตฺตเมเวตํ ‘‘รญฺโญ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหตี’’ติฯ

อิทานิ เตสํ รตนานํ สรูปวเสน ทสฺสนตฺถํ กตเมสํ สตฺตนฺนํ จกฺกรตนสฺสาติอาทิมาหฯ ตตฺถ จกฺกรตนสฺสาติอาทีสุ อยํ สงฺเขปาธิปฺปาโย – ทฺวิสหสฺสทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ สิริวิภวํ คเหตฺวา ทาตุํ สมตฺถสฺส จกฺกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ตถา ปุเรภตฺตเมว สาครปริยนฺตํ ปถวิํ อนุปริยายนสมตฺถสฺส เวหาสงฺคมสฺส หตฺถิรตนสฺส, ตาทิสสฺเสว อสฺสรตนสฺส, จตุรงฺคสมนฺนาคเตปิ อนฺธกาเร โยชนปฺปมาณํ อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกทสฺสนสมตฺถสฺส มณิรตนสฺส, ฉพฺพิธํ โทสํ วิวชฺเชตฺวา มนาปจาริโน อิตฺถิรตนสฺส, โยชนปฺปมาเณ ปเทเส อนฺโตปถวิคตานํ นิธีนํ ทสฺสนสมตฺถสฺส คหปติรตนสฺส, อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา สกลรชฺชานุสาสนสมตฺถสฺส เชฏฺฐปุตฺตสงฺขาตสฺส ปริณายกรตนสฺส จ ปาตุภาโว โหตีติ ฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปน เตสํ จกฺกรตนาทีนํ ปาตุภาววิธานํ มหาสุทสฺสนาทีสุ สุตฺเตสุ อาคตเมวฯ อตฺโถปิสฺส เตสํ วณฺณนาย สํวณฺณิโตเยวฯ

สติสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺสาติอาทีสุ สริกฺขกตา เอวํ เวทิตพฺพา – ยเถว หิ จกฺกวตฺติโน จกฺกรตนํ สพฺพรตนานํ ปุเรจรํ, เอวํ สติสมฺโพชฺฌงฺครตนํ สพฺเพสํ จตุภูมกธมฺมานํ ปุเรจรนฺติ, ปุเรจรณฏฺเฐน จกฺกวตฺติรญฺโญ จกฺกรตนสทิสํ โหติฯ จกฺกวตฺติโน จ รตเนสุ มหากายูปปนฺนํ อจฺจุคฺคตํ วิปุลํ มหนฺตํ หตฺถิรตนํ, อิทมฺปิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺครตนํ มหนฺตํ ธมฺมกายูปปนฺนํ อจฺจุคฺคตํ วิปุลํ มหนฺตนฺติ หตฺถิรตนสทิสํ โหติฯ จกฺกวตฺติโน อสฺสรตนํ สีฆํ ลหุ ชวํ, อิทมฺปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺครตนํ สีฆํ ลหุ ชวนฺติ อิมาย สีฆลหุชวตาย อสฺสรตนสทิสํ โหติฯ จกฺกวตฺติโน มณิรตนํ อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ทสฺเสติ, อิทมฺปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺครตนํ ตาย เอกนฺตกุสลตฺตา กิเลสนฺธการํ วิธมติ, สหชาตปจฺจยาทิวเสน ญาณาโลกํ ทสฺเสตีติ อิมินา อนฺธการวิธมนอาโลกทสฺสนภาเวน มณิรตนสทิสํ โหติฯ

จกฺกวตฺติโน อิตฺถิรตนํ กายจิตฺตทรถํ ปฏิปสฺสมฺเภติ, ปริฬาหํ วูปสเมติฯ อิทมฺปิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺครตนํ กายจิตฺตทรถํ ปฏิปสฺสมฺเภติ, ปริฬาหํ วูปสเมตีติ อิตฺถิรตนสทิสํ โหติฯ จกฺกวตฺติโน คหปติรตนํ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ธนทาเนน วิกฺเขปํ ปจฺฉินฺทิตฺวา จิตฺตํ เอกคฺคํ กโรติ, อิทมฺปิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺครตนํ ยถิจฺฉิตาทิวเสน อปฺปนํ สมฺปาเทติ, วิกฺเขปํ ปจฺฉินฺทิตฺวา จิตฺตํ เอกคฺคํ กโรตีติ คหปติรตนสทิสํ โหติฯ จกฺกวตฺติโน จ ปริณายกรตนํ สพฺพตฺถกิจฺจสมฺปาทเนน อปฺโปสฺสุกฺกตํ กโรติฯ อิทมฺปิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺครตนํ จิตฺตุปฺปาทํ ลีนุทฺธจฺจโต โมเจตฺวา ปโยคมชฺฌตฺเต ฐปยมานํ อปฺโปสฺสุกฺกตํ กโรตีติ ปริณายกรตนสทิสํ โหติฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต จตุภูมโก สพฺพสงฺคาหิกธมฺมปริจฺเฉโท กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

4-10. ทุปฺปญฺญสุตฺตาทิวณฺณนา

[225-231] จตุตฺเถ เอฬมูโคติ มุเขน วาจํ นิจฺฉาเรตุํ สกฺโกนฺโตปิ โทเสหิ มูโค อสมฺปนฺนวจโนฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

จกฺกวตฺติวคฺโคฯ

6. สากจฺฉวคฺโค